Vedeckí objavitelia Tatier a Spiša

Jednou najbohatejšou oblasťou prírodných hodnôt Európy sú Vysoké Tatry a Spiš. Viacstoročné vedecké objavy tejto časti ponúkli dôleľité výsledky pre prírodné vedy, pre geológiu, pre zemepis a pre botaniku. Prví ľudia, ktorí pochodili oblasť Vysokých Tatier pravdepodobne boli neznámi pastieri, lovci, ?udia, ktorí h?adali zlato, striebro, drevorubači alebo ?udia, ktorí pálili uhlie.
Prvé informácie o tejto oblasti patria neznámemu notárovi Bélu IV. Anonymusovi, ktorý ľil v 13. storočí. Máme písomné pamiatky o tom, ľe rektor Kežmarského lýcia Adam Kunisch (1562-1600) pravidelne zobral svojich študentov na výlet do Vysokých Tatier.
Prvým vedeckým opisovateľom Vysokých Tatier bol učiteľ keľmarského internátu David Frölich (1595-1648), ktorý vo svojej knihe pod názvom „Medulla geographiae practicae” opísal ten štít, ktorý zdolal v roku 1615. Pravdepodobne to bol ątít Keľmarský, alebo Lomnický. Jeho správy poukázali prvýkrát na krásu tejto krajiny.
 
Na základe jeho stôp Juraj Buchholtz (1643-1725) evanjelický kňaz v Levoči vydal v nemčine knihu: „Das weit und breit erschollene Zipser Schneegebürge”, v ktorej písal o vegetačných zónach Vysokých Tatier. Jeho syn, Juraj Buchholtz mladąí (1688-1737) taktieľ bol rektorom Keľmarského Lýcea. Po stopách jeho otca pochodil oblasti Vysokých Tatier. V roku 1717 zhotovil panoramatickú kresbu pohoria. Jeho zásluhou je, ľe prvýkrát boli zmapované Demänovské a Silické ?adové jaskyne.
            Jeho mapy vydal Matej Bel (1684-1749) v roku 1723 v knihe „Hungariae antiquae novae et prodromus”.
          Zo zahraničných bádate?ov ąkót Robert Townson (1762-1827) v roku 1793 skúmal ?adovcami vytvorené doliny, plesá a vodopády Vysokých Tatier. Jeho práca vyąla v roku 1797 v Londýne. Táto práca lákal viacerých svetových bádate?ov. Známy ąvédsky botanik, Göran Wahlenberg (1780-1851) na prosbu Univerzity v Uppsale v roku 1813 robil terénne výskumy a zbieral rastliny. Svoje výskumy uverejnil v knihe „Flora Carpathorum principalium” , ktorá vyąla v roku 1814 v Göttingame.
 
Z prírodovedcov Pavel Kitaibel (1749-1818) viackrát bol vo Vysokých Tatrách a pomocou evanjelického farára zo Slavskovska Tomáąom Maukschským (1749-1832) robili ve?mi dôleľitú botanickú prácu.
            Pre geografiu má dôleľitú hodnotu činnos? zemepisný vedec, slavskovský rodák, prvý maďarský profesor zemepisu Ján Hunfalvy (1820-1888). Prvýkrát podal vąestranný zemepisný obraz o Vysokých Tatier. Podrobne skúmal zmeny snehového pásma, stopy ?adovca na ątítoch Vysokých Tatier. Podrobne skúmal otázky nadmornej výąky a pásmo rastlín.
            Upozornil na nebezpečenstvo poąkodnenia prírody, napr. zbieranie vo ve?kom mnoľstve rastliny horec, ktorú pouľívajú ako lekársku rastlinu. Hunfalvy podal ve?kolepú zemepisnú syntézu o Karpatoch. V tejto syntéze sa vynikajúco odzrkad?ujú premeny povrchu, podnebia, vodopádov a prírodných rastlín.
            Stopy za?adnenia na juľnej časti Vysokých Tatier skúmal počas poldruha desa?ročia od r. 1874 do r. 1888 učite? levočskej reálnej ąkoly Samu Róth (1855-1889). Vo viacerých vedeckých prácach uverejnil povrch vytvorujúci proces a ich formy, sedimenty morény.
 
V roku 1874 vydal prácu pod menom ?uly Vysokých Tatier, ktorá bola napísaná na základe zberu kameňov juhozápadnej časti Slavkovského ątítu. Samu Róth
            zvláątnosti tzv. gneisu, sludi a ľuly charakterizoval na základe vzorov z jednotlivých nadmorských výąin. Na okolí Zeleného jazera a Slavkovského jazera naąiel stopy hematitu. Rodák Spiąskej Novej Vsi, lekár a geológ Tivadar Posewitz (1850-1917) po bádate?skej cesty na ostrove Borneo a Indonézsko začal skúma? geológiu. Počas 3 desa?ročia zemepisne zmapoval Karpáty.
            V práci Spią, Vysoké Tatry a Spiąské pohorie, ktorú napísal v roku 1898 upozornil na zvláątnu turistickú hodnotu tochto kraja.
            Treba spomenú? Móra Déchyho (1851-1917) Ödöna Téryho (1856-1917), ďalej Gustava Thirringa (1861-1941), ktorí ako členovia Maďarského Zemepisného Spolku a ako horolezci urobili ve?a pre turistický prieskum tochto kraja.
Zásluhou zemepisného vedca Jenőa Cholnokyho (1870-1950) je, ľe vo svojej geomorfologickej práci dôleľitú kapitolu ude?uje formovaniu povrchu ?adovými povodňami. K tomuto javu viac príkladov berie z Vysokých Tatier. Vel'ké uznanie si zaslúľia vynikajúci bádtelia medzinárodnej vedy: geologické zbierky Friedrich Fuchsa, E. Janota, Titus Chalubinského, Viktor Uhliga, M. Limanowského, J. Morozewicza, Radim Kettnera, Dimitrij Andrusova, botanické práce K. Dominu, Frantiska Á. Nováka, Pravdomila Svobodu, Jana Martina Novackého, Jozefa Dostala, Jana Smardu, Jána Futáka, zoologické práce Júliusa Komáreka, klimatologické práce Vladimira Mladejovského a Pavla Viskupa. Do klasických, legendárnych hodnôt patrí cestopisná práca Arna Puskása a Joza Simka. Nedá sa vymenovat' v tejto prednáąke vąetkých tých výskumníkov, ktorí so svojími prácami obohatili vedeckú literatúru Spiąa a Vysokých Tatier.
 
Pozna? Vysoké Tatry dodnes je nebezpečné, ne málo ?udí zomrelo počas svojej túry v tomto pohorí. Dr. Albin Géza Timcsák (1910-1962) vynikajúci znalec Tatier, ktorý pochodil aj Kaukaz počas záchrany svojich kolegov zomrel vo Ve?kej Studenej doline počas extrémneho počasia. Táto udalos? nás poúča, ľe je potrebná najväčąia opatrenos?, lebo rýchle zmeny počasia môľu vytvori? nebezpečné situácie.
 
Z autorov, ktorí podávali podrobný opis túr treba vyzdvihnú? keľmarského učite?a Alfréda Grósza (1885-1973), ktorý so svojimi ątudentmi bol na kaľdom ątíte Vysokých Tatier a počas celého ľivota vyučoval v lýceu svojho rodného mesta. V jeho osobe môľeme úcti? jedného najpodrobnejąie poznajúceho človeka Vysokých Tatier. Klasickou osobnos?ou cestopiscov bol Gyula Komarnicki (1885-1975), ktorý napísal dielo Sprievodcovia Tatier. Toto dielo patrí medzi najhodnotnejąie práce v rámci turistickej literatúry. Jeho ve?ké dielo redigované Henrikom Bucsekom, preľil nieko?ko vydaní. Kniha Sprievodca Tatier s názvami miest v slovenčine, maďarčine, po?ątine a nemčine je pouľívate?nejąia, symbolizuje aj to, ľe osobnosti týchto ątyroch národov akú dôleľitú úlohu zohrávali vo vedeckých výskumoch Vysokých Tatier a Spiąa.
 
            Dr. Ján Kubassek
            Maďarské Zemepisné Múzeum (Érd)

Naukowi odkrywcy Tatr i Spisza

Jednym z najbogatszych przyrodniczo regionów Europy jest Spisz i Wysokie Tatry. Wielowieke badania naukowe przyniosły wiele wyników w dziedzinie nauk przyrodniczych: geologii, geografii i botaniki.
Pierwszymi „odkrywcami”, znawcami byli zapewne nieznani pasterze, my?liwi, poszukiwacze skarbów – złota i srebra, drwale, wypalacze węgla drzewnego.
Pierwsze zapisy o regionie pochodz? od kronikarza Anonima (Anonymusa) z czasów panowania króla Beli (Wojciecha) IV, z XIII wieku. Pozostały również zapisy Adama Kunischa (1562-1600), rektora liceum w Kieszmarku, który systematycznie organizował wycieczki w Wysokie Tatry dla uczniów liceum.
Pierwszy naukowy opis Wysokich Tatr pochodzi od Dávida Frölicha (1595-1648), profesora kolegium w Kieszmarku pt. „Medulla geographiae practicae”.
Z opisu z 1615 roku wynika, iż prawdopodobnie wspi?ł sie na górę Kieszmárk, lub na szczyt Łomnicy. Autor opisuje przede wszystkim piękno krajobrazu roztaczaj?cego się ze szczytu.
 
?ladami Frölicha poszedł György Buchholtz (1643-1725) – pastor ewangielicki, wydaj?c w Levoczy ksi?żkę o pasmach flory Wysokich Tatr, w języku niemieckim pt. „Das weit und breit erschollene Zipser Schneegebürge”.   Jego syn, György Buchholz junior (1688-1737), również rektor kolegium w Kieszmarku, kontynuował tradycje ojca, wędruj?c po Wysokich Tatrach wykonał szkic panoramiczny gór. Jego załug? jest również wykonanie pierwszych map jaskiń lodowych: Demianovskiej i Silickiej.
            Pierwsze mapy zostały opublikowane w „Hungariae antiquae novae et prodromus” w 1723 roku przez Mátyása Béla (1684-1749). W?ród zagranicznych „badaczy” Wysokich Tatr był szkot Robert Townson (1762-1827) badaj?c polodowcowe doliny, jeziora i ci?gi wodne. W 1797 roku opublikował wyniki swych badań w Londynie, wzbudzaj?c zainteresowanie naukowców z całego ?wiata.
            Wybitny botanik szwecki Göran Wahlenberg (1780-1851) na zlecenie Uniwersytetu w Uppsala w 1813 roku dokonał badań miejscowych terenu i zbiór flory. Wyniki zostaly opublikowane w 1814 roku w tomie „Flora Carpathorum principalium”.
 
Znacznych odkryć botanicznych dokonali również węgierscy botanicy Pál Kitaibel (1757-1818) - wielokrotnie odwiedzaj?c Wysokie Tatry i jego pomocnik Tamás Mauksch (1749-1832) pastor ewangielicki z Nagyszalók (Ve?ký Slavkov).
            Do pionierów geografii regionu zaliczamy röwnież urodzonego w Nagyszalók, profesora geografii Jánosa Hunfalvy (1820-1888). Jest on pierwszym autorem ogólnej geografii Wysokich Tatr. Bardzo dokładnie badał zmiany granic ?niegu, ?lady lodowcowe Wysokich Tatr oraz pasmowo?ć flory nad poziomem morza.
            Duż? uwagę po?więcił naturalnym warunkom wypasu i zmianom pogodowym.
            Zwrócił uwagę na niebezbieczeństwo wyginięcia pewnych gatunków ro?lin, jak np. goryczki troje?ciowej, zbieranej w wielkich ilo?ciach w celach leczniczych.
            Hunfalvy jest autorem szczegółowej geografii całych Karpat, opisuj?c dokładnie zmiany w pasmach górskich, klimacie, ci?gach wodnych i poszyciu ro?linnym.
            ?lady zlodowacenia południowej strony Wysokich Tatr badał przez prawie piętna?cie lat, od 1874 do 1888 profesor głównej szkoły w Levoczy Samu Róth (1855-1889). Opublikowane prace dotycz? zmian w powierzchni dawnych gleczerów i powstawania moren.
 
Jest on również autorem pracy (1874) pt. Granity Wysokich Tatr, napisanej na podstawie zbioru skał z południowo-zachodniej strony szczytu Nagyszalók.      
            Samu Róth na podstawie próbek skalych pobranych na różnych wysoko?ciach nad poziomem morza rozgraniczył gnejs, mikę i granit.
            Wykazał wyspępowanie hematytu w oklicach jezior: Zielonego i Szalóki (Slavkov).
            Urodzony w szepesigló(Spiąská Nová Ves) lekarz i geolog Tivadar Posewits (1850-1917) po wyprawach na Borneo i wyspy indonezyjskie „wst?pił na służbę” geologii, przez prawie trzydzie?ci lat zajmuj?c się kartografi? Karpat.
            W pracy pt. Spisz, Wysokie Tatry i ?rodkowe Pogórze Spiskie, w 1898 roku zwócił uwagę czytelników na walory turystyczne regionu.
            Uznanie należy się Mórowi Déchy (1851-1917), Ödönowi Téry (1856-1917) oraz Gusztávowi Thirring (1861-1941) członkom Towarzystwa Węgierskich Geografów, którzy jako wspinacze, „taternicy” wnie?li wkład w poznaniu walorów turystycznych regionu.
 
Załug? geografa-badacza Jenő Cholnoky (1870-1950) jest geomorfologiczne badania moren, posługuj?c się wieloma przykładami z Wysokich Tatr.
            Na wielk? uwagę zasługuj? prace : geologów - Friedricha Fuchsa, E. Janoty, Tytusa Chałubińskiego Viktora Uhliga, M. Limanowskiego, J. Morożewicza, Radima Kettnera, Dimitrij Andrusova ; botaników - K. Domina, Frantiska Á. Nováka, Pravdomila Svobody, Jana Martina Novackyego, Jozefa Dostala, Jana Smardy, Jána Futáka; zoologa - Júliusa Komárka ; klimatologów - Vladimira Mladejovskiego és Pavla Viskupa.
            Bardzo warto?ciow? publikacj? jest przewodnik turystyczny pióra Arno Puskása i Jozó Simkó.
            Nie można wymieć w tym krótkim wykładzie wszystkich nazwisk naukowców, badaczy, którzy sw? prac? wzbogacili literaturę fachow? o Spiszu i Wysokich Tatrach.
 
Poznanie Wysokich Tatr do dnia dzisiejszego ł?czy się z niebezpieczeństwem i wielu ludzi zapłaciło życiem chodz?c po górach. Doskonały znawca Tatr i Kaukazu dr Albin Géza Timcsák (1910-1962) zgin?ł ratuj?c kolegów w Ve?kiej Studenej dolinie w ekstremalnie złych warunkach atmosferycznych. Przypadek ten jest przykładem, by z ostrożno?ci? podchodzić do gór, bior?c pod możliwo?ć gwałtownej zmiany pogody.
 
Do autorów bardzo dokładnego przewodnika turystycznego należy Alfréd Grósz (1885-1973), nauczyciel urodzony w Kiesmarku, który ze swoimi uczniami wspi?ł się na wszystkie szczyty Wysokich Tatr. (Dodam, że całe życie przepracował jako profesor liceum w rodzinnym mie?cie).
            Znacz?ce publikacje – przewodniki po Tatrach - pozostawił dla potomnych Gyula Komarnicki (1885-1975). Wspomnieć należy również „Przewodnik po Tatrach” pod redacj? Henrika Bucseka, który doczekał się już wielokrotnej edycji po węgiersku, słowacku, polsku i po niemiecku. Jest również symbolem tego, jak ważn? rolę w odkrywaniu naukowym Wysokich Tatr i Spisza mieli synowie czterech narodów
 
                        Dr Janos Kubassek
                        Węgierskie Muzeum Geograficzne
                        Érd

2010.10.01

Medulla geographiae practicae: https://books.google.hu/books?id=ER1RUpueYQgC&printsec=frontcover&source=gbs_atb&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false